Use the buttons to browse through the AA articles archive or to find out more about the newspaper and distribution.
25/1/2019 / Issue #022 / Text: Bart Stuart, Klaar vd Lippe

Vrijplaatsen: Ruimte buiten de markt!!

Er is de laatste tijd veel te doen over vrijplaatsen. Directe aanleiding is de enorme politieke druk op, en het verdwijnen van het vlaggenship van de vrije ruimte: de ADM. Het halfslachtig optreden van het stadsbestuur in deze kwestie speelt de eigenaar van de grond in de kaart. Een bizar voorbeeld van gesjoemel en duistere grondpolitiek. Maar er is veel meer aan de hand. Het gaat veel verder dan de ADM en andere achteraf plekken die bij de stad zijn gaan gaan horen. Het gaat over het verdwijnen van een Amsterdamse traditie, die van een ongedeelde, open en tolerante stad.
In die traditie bestaat een gezonde dynamische stad uit grote verschillen. Commercie naast culturele diversiteit, rijk naast arm, nieuw naast het bestaande enzovoorts. Dat is drastisch verandert. De stad wordt eenvormigere en vlakker. Deze monocultuur wordt naadloos gefaciliteerd door de dienst ruimtelijke planning vanuit een primaire focus op economische groei.
Tijdens de AA talk#2 over de Toekomst van Vrijplaatsen in Amsterdam (21-11 j.l. in de Mobiele eenheid) wordt duidelijk dat het onderwerp divers en uiteenlopend is. Er is geen heldere definitie van het begrip vrijplaats. Waar hebben we het eigenlijk over? Tijdens deze avond zitten krakers, actievoerders en ondernemers samen op een podium en wat hen bindt is de drang naar het vervangen van het model dat we ‘kapitalisme’ noemen. De stad wordt niet alleen te duur, maar ook onleefbaar. Op die avond horen we ook het verhaal van een maatschappelijk intiatief dat bezig is met een vrijplaatsenakkoord. Zij gaan binnenkort in gesprek met de politiek over het onderwerp. Goed dat er een lobby wordt opgezet, maar daarmee is het probleem nog niet opgelost.
Ook op het grote Vrijplaatsendebat (4-12 j.l. in de Zwijger) werd duidelijk wat er speelt in de stad. Maar als het een oplossing lijkt om dan maar eigenaar te worden van alle subculturele plekken schiet je jezelf in je been. Het gaat er juist om dat een vrijplaats zich NIET in de markt bevindt. En daar ook niet hoort.
Waarom is de onderwerp zo belangrijk en toch zo moelijk beet te pakken? Wat is daarvan de achtergrond en de reden?
Door de oogharen gezien lijkt er nog best vrije ruimte aanwezig. Dat is een illusie. Amsterdam teert in op zijn reserves. In de afgelopen tientallen jaren zijn er nauwelijks nieuwe plekken bijgekomen. Sterker, zelfs het gesprek erover was tot voor kort onmogelijk. Het nieuwe linkse progessieve stadsbestuur is echter niet naief en heeft binnenkort een bestuurlijk vrijplaatsenoverleg. Daarin wordt gekeken of en hoe er nog mogelijkheden zijn voor deze idealistische woon-werkvorm. Want bestuurlijk is een vrijplaats nog onbekend gebied.
Vrijplaatsen bestaan niet. Dat wil zeggen, er is geen afspraak of definitie van wat een vrijplaats is. Zoals bijvoorbeeld een broedplaats. Dat is een helder omschreven gemeentelijk beleidsvoornemen met maatregelen, protocol en voorschriften. Een vrijplaats heeft dat niet.

Maatschappelijk alternatief
Over wat vrijplaatsen zijn en waarom ze tot een gezonde stad behoren wordt volop gedebatteerd. Wat zijn de kenmerken van de bestaande vrijplaatsen? De Mobiele eenheid, een kraakpand in Amsterdam Noord noemt zichzelf vrijplaats. Volgens hen is een vrijplaats een plek voor de buurt, voor de community en een plek om betaalbaar te kunnen wonen. Tijdens de AA talk#2 kwam dat uitgebreid naar voren. De combinatie van wonen en werken is heel belangrijk. Het gaat over community en niet over consumptie. Dat is het verschil met een broedplaats want daar wordt alleen gewerkt. Hoewel daar ook tijdelijke initiatieven voor de buurt een plek kunnen vinden is het doel vooral om betaalbare werkruimte te creëren voordat het gebouw weer op de markt komt.
Vrijpaatsen gaan over de manier van werken en leven. Samenwerken en zelforganisatie zijn daarin kernbegrippen. Zij willen een alternatief bieden voor de huidige maatschappelijke opvattingen waarin productie en consumptie centraal staat.

Kapitalistisch realisme
Waarom is het in deze tijd zo lastig een vrijplaats te laten ontstaan?
Schrijver-filosoof Mark Fisher schrijft in 2009 het boek Capitalist realism, is there no alternative? Hij duidt de tijd waarin wij leven als kapitalistisch realisme. We zijn zo gewend om alles door de bril van de economie te bekijken dat we het als de natuurlijke staat van de wereld zijn gaan accepteren. We zijn niet langer op weg naar een betere toekomst. We lijken in beslag genomen door eeuwigdurend heden van productie, consumptie en economische groei. Sterker: alternatieven en een andere toekomst lijken onmogelijk. Zelfs wanneer de feiten ons niet bevallen en levensbedreigend worden, vinden we andere opties gewoon niet geloofwaardig. Alles wat niet in de bestaande consumptie en machtsverhoudingen past is luchtfietserij. Dat een andere manier van leven hoogst noodzakelijk maar onvoorstelbaar is geworden - stelt hij - is de werkelijke schade.
Vrijplaatsen komen vaak op voorhand onder de noemer luchtfietserij. Omdat ze naar een alternatieve manier van samenleven en werken zoeken. Omdat ze zich willen onttrekken aan de vanzelfsprekende scheiding van werk en leven. Zelf verantwoordelijk willen zijn in plaats van die verantwoordelijkheid bij de politiek of overheid leggen. Met vrijplaatsen accepteer je dat de huidige opvattingen over hoe je moet leven wellicht niet de enige zijn. Je creëert een levend en werkend alternatief.

Onmogelijke mogelijkheid?
Hoe klein en beperkt ook, het schept een precedent. Daarmee is een ander kernprobleem benoemd. In de democratie moet iedereen voor de wet gelijk zijn. Je mag als overheid geen uitzonderingen maken, of je moet die heel goed omschrijven met regels. Daarmee kom je op een innerlijke tegenstrijdigheid. Wanneer je het alternatief van te voren zou omschrijven is het geen alternatief, het is een vervolg van hetzelfde.

In bestuurlijke zin lijkt een vrijplaats tot nu toe een onmogelijkheid. Tenminste. Dat hoeft niet. De grond voor de gelijkheid van iedereen ligt in het voorkomen van oneerlijke bevoordeling door machthebbers, nepotisme. Of misbruik van je positie in de markt, oneerlijke concurrentie. Ongelijkheid die voortkomt vanuit de markt - economische ongelijkheid - is niet beschermd door de wet. Je mag vrijwillig arm zijn.
Het gedachtengoed van de vrijplaats draait om collectiviteit en solidariteit. Intrinsiek sluiten ze nepotisme en oneerlijke concurrentie uit. Het gemeentebestuur zou de vrijplaatsen kunnen beschouwen als een intrinsiek maatschappelijke voorziening. Oneigenlijke bevoordeling speelt geen rol. Iets dergelijks is al gebeurd met het gemeentelijk maatschappelijk vastgoed: hier rekent de gemeente geen markt-tarieven en houdt ze rekening met het doel van de functie.

Vrijplaatsen aanbevelingen
De huidige ontwikkelingen in de maatschappij schreeuwen om verandering. De systemen en de gedachtenvorming bieden daarvoor geen ruimte. Wat nu? Als het werkelijk moet, moet het dan maar buiten de systemen om. Dan op eigen kracht. De fysieke ruimte voor een vrijplaats is niet de eerste vereiste. Ook in een gewoon straatje in een gewoon pand kan een vrijplaats zitten. Het gaat om de instelling van de bewoners en werkers. Vrijplaats zit in je hoofd. Moed zit in je hart. Niet in een beleidsstuk. Daarom moeten wij de verandering zijn en die moeten we bevechten.